Akan nkasafua a wɔdze ‘Borɔ’ yℇ ne Lengwestseke mpℇnsampℇnsamu

Abstract

Nhwehwεmu yi yε Akan nkasafua a wͻdze ‘Borͻ’ yε ne lengwestseke mpεnsampεnsamu a ͻtwe adwen si mͻfͻlͻgyi nhyehyεε, fͻnͻlͻgyi nhyehyεε na semantsese ntsease ntserεwmu a ͻda edzi ber a Akan dze asεndua ‘borͻ’ ridzi dwuma do. Nhwehwεmu yi dze Praemari na sekendri mboanosεm a ͻnam botae nyiyimu akwan do paaw Akanfo du-ebien (12) a hͻn mu anan (4) biara fi Akan kasa nkorabata etsitsir ebiasa (Mfantse, Asantse na Ekuapem) no mu kor mu wͻ Ajumako a ͻwͻ Finimfin Mantͻw mu. Nhwehwεmu yi nam nkͻmbͻtwetwe kwan (semi-structured interview) do nyaa ne praembri mboanosεm a sekendri mboanosεm no dze onyaa no Akan nkasafua nsopεree nwoma mu. Mboanosεm no ne mpεnsampεnsamu no mu no, nhwehwεmu yi nam mͻfͻlͻgyi dua nhyehyεε na adwenmu ngyinahͻma tsiͻri do ada nkasafuayε akwan pͻtsee, fͻnͻlͻgyi nhyehyεε pͻtsee na ntsease ntserεwmu ahorow a nkasafua a wͻdze ‘borͻ’ yε no dwumadzi da no edzi no edzi. Nhwehwεmu yi ada no edzi dε Akan nam mbataho na nkasafua nkabͻmu (εndosεntreke na εsosεntreke) do dze bawor nhyεananmu, nyewee na bawor koryε dzi dwuma ber a wͻdze asεndua ‘borͻ’ reyε nkasafua a ͻboa ma kasa no no mu nkasafua dodow dͻr. Bio, nhwehwεmu yi ada no edzi dε Akan dze asεndua yi yε dzin ahorow dze ma ndzεmba anaa su bi a wosusu dε n’abͻse mmfi Akanman mu. Akan san gyina ahosu, ndzeyεε, amambra, nyimdzee, bͻbea na pii a ͻkeka ho do dze borͻ nkasafua dzi dwuma dze tserεw hͻn nkasafua dodow mu a ͻno so kyerε ͻkasafo no n’anotsew na ne nyimdzee a no mu dͻ wͻ ne kasaa no ho. Iyi kyerε dε ndε mber yi a wiadze robuei ma abaɛfor ndzεmba rodͻͻso yi, Akanfo wͻ hͻn kwan soronko a wobotum afa do atoto abaɛfor ndzεmba edzin a onnhia dε wͻbεkeka nkasafua dodowara abobͻ mu akyerε adze kor mu. Iyi ntsi mususu dε nhwehwεmufo binom bεyε nhwehwεmu afa mbrε ‘borͻ’ si da edzi wͻ Ghana kasahorow nkaa no mu dε mbrε ͻbεyε a obotum ada nsεdzi na nsorsoree a ͻwͻ kasa ahorow no mu wͻ dεm kwan yi do no edzi.